Türk milliyetçilerinin bile belki yarısının haberdar olmadığı Gagavuz (Gökoğuz) Türkleri son günlerde sosyal medyada viral olan bir video sayesinde ülke gündemine taşındı. Bir akaryakıt istasyonunda spontane çekilen kısa videoda Gagavuz kızların “Oğlan Oğlan” adlı türküyü ve “Dik Dururuz” adlı şarkıyı seslendirdikleri kayıt, Türkiye’den milyonlarca insanın Gagavuz Türklerinden haberdar olmalarını sağladı.
Vitali Manjul’un kurucusu olduğu “Kolay Sesleri” grubunda Tatiana Mitioglo, Maria Velikoglo, Yevgeniya Manolova ve Anna Dimitroglo yer alıyor. Türkçenin Balkan şivesiyle konuşulduğu Gagavuzya’da yaşayan grup üyelerinin söyledikleri türküler, ilk kez Gagavuz Türklerinden haberdar olanlar için oldukça şaşkınlık yarattı. Vitali’ye, Tatiana’ya Maria’ya, Yevgeniya’ya ve Anna’ya Türkiye’de birçok insana Moldova’da yaşayan soydaşları olduğunu hatırlattığı için teşekkür ederek asıl konumuza gelelim.
Kimdir peki Gagavuzlar ya da diğer adıyla Gökoğuzlar?
Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya doğru hareket eden Türk boyları Uzlar, Peçenekler ve Kıpçakların bir bölümünün Anadolu Selçuklu Devleti zamanında Anadolu’dan göçüp, Balkanlara yerleşen bir kısım Türklerle Dobruca bölgesinde kaynaşması sonucunda yeni yurtlarında bir topluluk oluşturdular. Şimdiki Bulgaristan ve Romanya sınırları arasında kalan bölgede hem Bizans etkisiyle hem de yerleştikleri Dobruca dolaylarında Hristiyan yoğunluklu köylerin arasında sıkışmış olmalarıyla Ortodoks Hristiyanlığa geçen Türk topluluğu olan Gagavuzlar, Osmanlı’nın Balkanları fethi sonrasında Müslüman soydaşlarının yönetiminde olmalarına karşın diğer Ortodoks halklarla birlikte yaşayan küçük bir topluluk olmalarından dolayı Besarabya’ya göç kararı almalarına kadar yüzyıllarca herkes tarafından unutulmuşlardır.
Osmanlı İmparatorluğunun çöküş döneminde hem Anadolu hem de Rumeli taşrasına atamış olduğu yöneticilerin yerel ağalarla iş birliği içinde yerel halka bilhassa da gayrimüslimlere karşı takındıkları tutumlarının sertliği halkta sadece yerel yöneticiye değil, İstanbul'a karşı da tepki doğruyordu. Nizamın bozulması ve huzursuzluğun artması karşısında Müslüman halkın Osmanlı'dan başka "gidecek kapısı" olmadığından gayrimüslimlere oranla tepkisi daha hafif kalsa da özellikle çoğunluğu Ortodoks olan Balkan halklarında dönemin yükselen gücü Rusya’ya karşı temayül artmaya başladı.
Rusların yayılmacı arzuları doğrultusunda tüm Ortodoksların hamiliğine girişmesi sonucunda, Gagavuz Türklerinden henüz göç etmemiş olanları da Besarabya bölgesine göç hareketini teşvik etti. 1750'lerden itibaren, daha bölge Osmanlı hakimiyetindeyken başlayan göç hareketi 1812’de Besarabya Rusların eline geçtikten sonra hızlandı. Böylelikle Rusya, Ortodoks Hristiyanlığa geçmiş diğer Türk boylarının aksine Türklüğünü korumayı başaran Gagavuz Türklerini de Slavlaştırarak Osmanlı’ya karşı kullanmayı amaçlıyordu. Gagavuz Türkleri de daha önceki yurtları olan Dobruca bölgesinde hem Bulgar hem de Yunan Ortodoks kiliselerinin baskısından kurtulmak için görece daha ılımlı yaklaşan Rus’ların teşvikini yarı gönüllü olarak kabullendiler. Ruslar Osmanlı’ya karşı hatlarını güçlendirmek için Besarabya’da yerleşik olan Müslüman Nogay Türklerini tehcire tabi tuttular. Müslüman Türklerden boşalan yerlere de Gagavuzların yanı sıra Bulgar, Rumen/Moldovan, Arnavut, Sırp, Yunan ve Rus aileleri de yerleştirerek Ortodoks milliyetçiliği politikasını takip ederken, aynı mezhepten olmalarına karşın etnik farklılıkları da çoğaltarak Çarlık yönetimine karşı birleşmelerini önlemeyi planladılar. Uzun süre askerlikten muaf tutulan Gagavuz Türkleri özellikle Türk tarihinde “93 harbi” olarak anılan 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında zorla orduya alınırlar. 1904-1905’teki Rus-Japon savaşında da cepheye sürülen Gagavuzlar cephelerde çok fazla kayıp verirler.
Ancak 13. Yüzyılda Dobruca’da küçük bir “Beylik/Prenslik” de kurmuş olan Gagavuzlar, Rusların asimilasyon planının aksine 20. Yüzyılın başında Rus Çarlığı topraklarında yükselen sosyalizmin de etkisiyle Rus Çar’ına ve onun Ruslaştırma politikalarına karşı ayaklanarak 10 Ocak 1906’da Komrat Cumhuriyetini ilan ettiler. Ancak Gagavuz çiftçilerin yürekli isyanları 2 gün sonra Rus ordusunun Komrat’ı işgal etmesiyle sona ermek zorunda kaldı. İki günlük Komrat Cumhuriyeti’nin ardından geçen 90 yıl sonrasında bu kez Rus hegemonyasındaki Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecinde Moldova’nın Rumence’yi resmi dil ilan etmesiyle Moldova’ya karşı bağımsızlık için mücadeleye başladılar. Önce Moldova içinde özerklik ilan eden Gagavuzlar, ardından Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne doğrudan bağlı bir özerklik ilanında bulundular. Kişinev yönetiminin kabul etmediği bu kararların hemen ardından Sovyetler Birliği’nden ayrılarak bağımsızlığını ilan eden Moldova Cumhuriyeti nihayet 23 Aralık 1994'te Gagavuz Türklerinin, Moldova’nın Romanya ile birleşmesi durumunda tam bağımsızlık hakkı saklı kalmakla birlikte “Gagavuz Yeri'nin Özel Hukuki Statüsüne Dair Kanun”u kabul ederek Gagavuzya’nın özerkliğini onayladı. Kanun doğrultusunda Gagavuzya (Gagavuz Türklerinin kullandıkları ifade ile “Gagavuz Yeri”) 14 Ocak 1995'ten itibaren Gagavuzca, Rumence ve Rusçanın resmi dil olarak kabul edildiği özerk statüsünü sürdürmektedir.
Bugünlerde ise;
Özerk Gagavuzya’da son dönemlerde yasa uyarınca 2 dönem olmak üzere toplam 8 yıl (2015-2023) yöneten İrina Vlah’ın Türkiye ile olan yakın ilişkileri başta başkent Komrat olmak üzere Gagavuzya’da Türkiye Cumhuriyeti yatırımlarının artmasına; dolayısıyla yerleşik halkın refahının bir nebze olsun artmasına katkı sağlamıştır. Ancak halen refah düzeyi oldukça düşük bir bölge olması ve iş olanaklarının son derece kısıtlı kalması hasebiyle nüfusun önemli bir kısmı Türkiye, Rusya ve Almanya’da gurbetçi olarak çalışmaktadır. Son birkaç yıldır hem ülkemizde yaşanan ekonomik krizin hem de Rusya’nın Ukrayna’yı işgaliyle yaşadığı siyasi ve ekonomik krizin etkisiyle de yurtdışında çalışmak için Gagavuzlarda Almanya daha fazla ön plana çıktı.
Bu sene görev süresi dolan Başkan Vlah’ın yerine yapılan seçimlerde 8 aday yarışırken bir ayrıntı oldukça üzücüydü ki tüm basında adayların tamamı Rusya yanlısı olarak tanımlanmaktaydı. Seçimleri Moldovalı Rus oligark Ilan Şor’un açıkça Rusya yanlısı olan partisinin adayı olan 36 yaşındaki genç hukukçu Yevgenia Gutsul’un kazanması Moldova merkezi yönetimiyle Gagavuzya yönetimi arasında her geçen gün artan bir gerginliğe neden oldu. Keza Moldova’da Gagavuzya’nın dışındaki diğer özerk bölge olan Transdinyester’in yıllardır Moldova’dan bağımsız olarak Rusya kontrolünde hareket etmesi Moldova yönetiminin endişelerinin artmasına yol açıyor.
Sovyetler Birliği’nden ayrılarak bağımsızlığını kazanan ülkelerdeki özerk cumhuriyetleri tahrik ederek bölgedeki hakimiyetini devam ettirme politikasını izleyen Rusya; Gagavuz Türklerinin Kişinev yönetimiyle herhangi bir çatışma içerisinde olmamasına rağmen özellikle Rusçanın kullanımının yaygınlaştırarak Gagavuz Türklerini kendine daha meyilli hale getirmeye çalışıyor. Yönetmen İlayda İşeri’nin 2021 yapımı “Çeşme” adlı belgeselinde de özellikle çocukların Rus çizgi filmlerini takip ediyor olması Türkçe’nin yerini hızla Rusça’nın devralması tehlikesini göz önüne seriyor. TİKA ve Yunus Emre Enstitüsü’nün çabalarının yanı sıra Millî Eğitim Bakanlığımızın ikili anlaşmayla kurmuş olduğu Kongaz Süleyman Demirel Türk Moldova Lisesi sayesinde gençlerde Türkçenin kullanımının sürdürülmesine çalışılmaktadır.
Bu noktada, Türkiye'nin Gagavuzya'ya olan desteğinin yanında Anadolu Türklerinin de Gagavuz soydaşlarımızla daha fazla etkileşime geçmesi özellikle genç Gagavuzların Rusça yerine Türkçeyi kullanmaları yönünde motivasyonlarını arttıracaktır.
Comentários